در این سخنرانی، دکتر امیر حسین حاتمی اندیشه اصلاح را از منظر سیدجمال الدین اسدآبادی مورد تحلیل و بررسی قرار داد و در این راستا، بیان داشتند: در میان اندیشمندان مصلح ایرانی و مسلمان، سید جمال­الدین اسدآبادی شاخص­ترین چهره در این زمینه است.  سهم سید جمال الدین در پایه­گذاری اندیشه اصلاح و گسترش آن در جهان اسلام، به ویژه ایران، اساسی است. سید جمال، نخستین کسی بود که در پایان سده نوزدهم ميلادي مباحثی چون پاک کردن اسلام از خرافات، لزوم آشنایی مسلمانان با ترقیات علمی و فنی جدید و وحدت مسلمانان را مطرح کرد. از نظرگاه سید میل به معرفت که به معنای جستن «علل و اسباب حوادث» و «حب دانستن خواص و آثار اشیا» است، افراد بشر را به سوی صنایع عجیبه و اختراعات غریبه و علم طبیعت و کیمیا راهنمایی می کند. از این رو عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان به عنوان نقطه مقابل چنین وضعیتی، پیامد زوال عقلانیت در میان آنهاست و راه برون رفت از آن جز به توسعه دانش علمی در میان آنها میسر نیست. عقلانیتی که با احترام به جایگاه آدمی، لوح عقل را از خرافات زدوده و با نفی تقلید، به ترغیب ابتکار و نوآوری و تأکید بر براهین متقنه و ادله محکمه بپردازد. به باور وی «آنچه موجب گمراهی و ضلالت و عداوت ملت شده است چیزی جز بد فطرتی، بی تربیتی و جهل و خست نیست، که رفع آن نیازمند استمرار تعلیم و تربیت در دو سه بطن (نسل) است». او در مقاله ای علم را سلطان عالم می داند که جز از طریق آن برتری حاصل نمی شود: «این فرنگی ها که به همه جا دست انداخته اند و انگلیز خود را به افغانستان رسانیده و فرنگ، تونس را به قبضه تصرف خود درآورده، واقعاً این تطول و دست درازی و این مُلک گیری نه از فرنگ بوده است و نه از انگلیز، بلکه علم است که هرجا شوکت و عظمت را می سازد».

به این ترتیب در اندیشه اصلاحی و احیاگر سید جمال، مؤلفه هایی چون بازگشت به قرآن و اصول دین اسلام به شکل نخستین آن، مطالعه ژرف و همراه با درک و فهمِ درست تاریخ برای آگاهی از علل زوال و ترقی تمدن ها، یادگیری علم و دانش روز، غربال اعتقادات محکم و مسلم مذهبی از خرافات و تقلید و تعصب و جهالت، و گرایش به عقلانیت اصیل و حقیقی و فلسفه، کلید اصلی رهایی جوامع اسلامی و ایران از انحطاط و رکود و عقب ماندگی است.

دکتر امیرحسین حاتمی دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی، رئیس سابق سازمان اسناد و کتابخانه ملی شعبه استان قزوین، مسئول انجمن ایرانی تاریخ در منطقه چهار کشور (استان های قزوین، همدان، زنجان، مرکزی و قم می باشد.